Раздзел II . Старажытнарускае права
Кіравнік 1. Крыніцы правы
Працэс взнікнення права гэтак жа складзены, як і працэс взнікнення дзяржавы. І працякаюць абодва гэтых працэсу адначасова. Калі адштурховвацца ад становішча, што рэалізацыя права забяспечваецца дзяржавай, то даводзіцца прызнаць, што права не можа взнікнуць раней дзяржавы. Ес-тественно, і в догосударственном перыяд меліся нормы, рэгулявалі адносіны в грамадстве: нормы маралі, рэлігійныя нормы, нормы звычаяв. Яны выконваліся перш за всё дзякуючы автарытэту традыцый, грамадскай думкі і рэлігійных вераванняв. Гэтая сіла была, бадай, мацней пагрозы пакарання з боку дзяржавы. p> Звычайнае права. Ставленне дзяржавы да звычаяв племяннога ладу і перыяду ваеннай дэмакратыі было неаднолькавы-во. Адны звычаі рэгулявалі адносіны, у якія дзяржава не лічыла патрэбным вмешвацца, падаючы насельніцтву самому вырашаць, выконваць іх ці не выконваць. Гэтыя нормы так і дзейнічалі як нормы звычаяв. У прыватнасці, дзяржава не вмешвалася в ход правядзення сельскагаспадарчых работ, тут працягвав дзейнічаць каляндар - найстаражытны звычай, які вызначав дні пачатку ворыва, сявбы і інш Іншыя звычаі апынуліся шкоднымі в новых вмовах, і дзяржава усімі сіламі імкнулася іх зжыць. Так, у сувязі з пераходам у рукі дзяржавных органав суда па найбольш цяжкім правапарушэннях (напрыклад, забойства, разбою) дзяржава мае на суд і расправу абшчыны над злачынцамі, што знайшло адлюстраванне і в самых старажытных законах, напрыклад, у арт. 33 Кароткай Правды. Яшчэ адну катэгорыю звычаяв складалі тыя, у выкананні якіх дзяржава было настолькі зацікавлена, што гатова было всімі сіламі прымушаць да іх выкананню.
Нормы гэтых звычаяв станавіліся такім чынам звычайна-прававымі і в сукупнасці явілі сабой найстаражытны, першы па часе взнікнення крыніца права - звычайная права. Такім чынам, нормы догосударственном перыяду як бы плавна врастаюць в права. Характэрна, што права в славян пазначалася агульным тэрмінам "правда".
Старажытныя звычаі, успрынятыя дзяржавай у якасці прававых і якія сталі найстаражытным крыніцай права, хоць і не былі запісаныя, дастаткова добра захаваліся в памяці народа. Падобна звычаяв племяннога ладу, нормы звычаёвага правы былі апранутыя в форму прымавак, прыказак, песень, паданняв.
У сферы крымінальнага права нормы звычаёвага права дзейнічалі дастаткова довга. У пачатку XI стагоддзя Яраслав заканадавчым шляхам замацавав прававы звычай кровнай помсты, унёсшы в яго свае змены і дапавненні. Рэгуляванне маёмасных адносін нормамі звычайнага права ажыццявлялася таксама на працягу досыць довгага часу, паколькі дзяржава не спяшалася вмешвацца в сферу прыватных адносін. Довгі час заканадавец не датычылася парадку заключэння дагаворав, пакідаючы гэта на меркаванне баков. Толькі канфлікты, якія взнікалі на гэтай глебе, прымушалі дзяржава так ці інакш рэагаваць...
